امروزه یکی از بزرگ‌ترین مشکلات حوزۀ ادب که ناشران و نویسندگان به آن اشاره می‌کنند، ناتوانی در جذب مخاطب و کاهش تعداد خوانندگان است. مؤسسه‌های ادبی و ناشران روسی چندان علاقه‌ای به کشف استعدادهای نویسندگان جوان ندارند؛ چراکه ارتقای سطح یک نویسندۀ جوان، کاری پرهزینه برای ایشان تلقی می‌شود که نمی‌توان سود مالی آن را تضمین کرد. بنابراین، نویسندگانی که در ابتدای راه هستند، به‌ویژه آن‌ها که در موضوعات و ژانرهای غیرتجاری فعالیت می‌کنند، در ابتدا اوضاع بسیار سختی دارند و شانس آن‌ها برای انتشار کتاب تقریباً صفر است. اما با پیشرفت فناوری‌های جدید و اینترنتی و نیز ظهور کتاب‌های الکترونیکی، این وضعیت تغییر یافته‌است. امروزه %۷۰ از مردم روسیه به کتاب‌های الکترونیکی روی آورده‌اند؛ زیرا انتشار کتاب‌های الکترونیکی بسیار ارزان‌تر و راحت‌تر است. در حال حاضر، کتاب‌فروشی‌های مجازی به میزان کتاب‌فروشی‌های حقیقی، مخاطبان و مشتری‌های خود را دارند که گاهی تعداد آن‌ها شاید هم بیشتر باشد؛ زیرا هم خریدار کتاب ارزان‌تری خریداری می‌کند و هم فروشندۀ مجازی لازم نیست هزینۀ اجاره، نگهداری و... را پرداخت کند.

از مدت‌ها پیش در روسیه نیز فروشگاه‌های اینترنتی کتاب آغاز به‌کار کردند که نویسنده می‌تواند شخصاً کتاب‌های خود را منتشر کند. البته در این زمینه دو مشکل اساسی وجود دارد: نخست اینکه خود نویسنده باید کتاب را برای چاپ آماده کند که شامل اصلاح، ویرایش، طراحی صفحه، طرح جلد و... می‌شود. این کار تأثیر چشمگیری بر کیفیت و فروش آن دارد. دوم اینکه سایت‌های Самиздатовские[۱] با فروشگاه‌های دیگر همکاری نمی‌کنند و کتاب‌های منتشرشده را در پایین‌ترین بخش‌های سایت خود قرار می‌دهند که معمولاً کمترین توجه و استقبال را به همراه دارد.

اما امروزه طرح جدیدی به نام Ridero در روسیه آغاز به‌کار کرده‌است که فرصتی را فراهم می‌کند برای نویسندگانی که تمایل دارند کتاب خود را برخط (آنلاین) منتشر کنند. در عین حال، حق نشر (کپی‌رایت) کتاب با نویسنده است. هنگامی که نویسنده کتاب خود را به عنوان یک کتاب الکترونیکی از طریق وب‌سایت به اشتراک می‌گذارد، خود نویسنده قیمت کتاب را تعیین می‌کند. سپس Ridero کتاب را بر اساس همین قیمت در بزرگترین فروشگاه‌های مجازی Runet منتشر می‌کند. این سیستم جدید نه‌تنها خوانندگان را با نویسندگان جوان و تازه‌کار آشنا می‌کند، بلکه تجربه‌ای خیلی خوب برای ناشران بزرگ است. همچنین، Ridero به نویسندگان اجازه می‌دهد تا با خوانندگان کتاب‌های خود ارتباط مستقیم داشته باشند[۲].

بر اساس گزارش اتاق «کتاب روسیه»، انتشار کتاب‌های کاغذی هرساله کاهش می‌یابد و این امر امروزه روند سریع‌تری به خود گرفته‌است. جامعه‌شناسان روس دریافته‌اند که از هر دَه روس، هفت نفر (یعنی %۷۰ این افراد) از کتاب‌های الکترونیکی استفاده می‌کنند. در این نظرسنجی، ۱۰۰۰ نفر از پاسخ‌دهندگان با میانگین سنّی ۱۸ـ۶۰ سال شرکت کرده‌اند که در شهرهایی با جمعیت ۱۰۰ هزار نفر در ۸ ایالت فدرال زندگی می‌کنند. در واقع، بیش از دوسوم روس‌ها (%۶۹) پذیرفته‌اند که در سال‌های اخیر شروع به خرید کتاب‌های الکترونیکی کرده‌اند و یک‌چهارم از پاسخ‌دهندگان (%۲۴) کتاب‌های معمولی را با همان سبک قدیمی (کاغذی) می‌خرند.

اغلب کتاب‌های الکترونیکی به صورت رایگان در اینترنت بارگذاری می‌شوند که %۹۲ روس‌ها از این طریق کتاب مورد نظر خود را مطالعه می‌کنند، %۳۶ کتاب‌های الکترونیکی را از طریق دوستان و آشنایان کپی می‌کنند و %۱۵ که در اقلیت هستند، کتاب را از طریق سایت‌های فروشگاه کتاب خریداری می‌کنند.

طبق اطلاعات ارائه‌شدۀ شرکت مدیا اسکوی (Media scope)، استفادۀ شهروندان روسی بالای ۱۶ سال از فضای مجازی در سال ۲۰۱۷ میلادی، ۸ ساعت و ۴۲ دقیقه بوده‌ که در یک دورۀ پنج‌ساله، ۳۶ دقیقه افزایش داشته‌است. %۷.۴ از این افراد زمان خود را صرف خواندن مطالب می کنند، %۲.۹ (۱۵ دقیقه در شبانه‌روز) زمان خود را صرف خواندن کتاب‌های الکترونیکی، %۱.۴ (۷.۲ دقیقه در شبانه‌روز) را صرف خواندن روزنامه‌های الکترونیکی و %۱.۱ (۵.۷ دقیقه در شبانه‌روز) را صرف خواندن مجلات الکترونیکی می‌کنند.

مقایسۀ این داده‌ها با نتایج پنج سال گذشته نشان می‌دهد که در سال‌های اخیر، نسبت زمان صرف‌شده در اینترنت به دلیل خواندن مطالب تا %۰.۶ افزایش داشته‌است که در این میان نیز خواندن کتاب‌های الکترونیکی بیشترین سهم را دارد و در مقایسه با سال ۲۰۱۲ میلادی، %۱.۱ رشد داشته‌است[۳].

همان گونه که در تصویر زیر مشاهده می‌شود، در سال ۲۰۱۲ میلادی، میزان استفاده از اینترنت برای خواندن کتاب %۱.۸ بوده‌است (= رنگ قرمز)، در حالی که در سال ۲۰۱۷، این میزان به %۲.۹ رسیده‌است[۴]

در مسکو، حجم کتاب‌های الکترونیکی در نیمۀ اول سال ۲۰۱۷ میلادی نسبت به بازۀ زمانی مشابه در سال ۲۰۱۶، ۱۳ برابر افزایش داشته‌است. حجم سایت‌های کتاب و کتابخوانی و برنامه‌های تخصصی تلفن همراه که مربوط به کتاب‌های الکترونیکی است، به بیش از ۱۷۰۰۰ ترابایت رسیده‌است. دلیل اصلی افزایش حجم کتاب‌های الکترونیکی، مربوط به اپلیکیشن‌های کتابخوانی در تلفن همراه است که در سال ۲۰۱۷ میلادی، %۳۰ از کلّ حجم کتاب‌های الکترونیکی را به خود اختصاص داده‌است. یادآوری می‌شود که این رقم در سال ۲۰۱۶، %۲۵ بوده‌است.

«My book» و «МТС Книги» و «Book Mate» محبوب‌ترین برنامه‌های مجازی کتاب‌خوانی هستند که شیوۀ جذب و سلیقۀ مخاطبان خود را به‌خوبی می‌دانند؛ به عنوان مثال، با توجه به اعلام کتابخانۀ الکترونیکی «МТС Книги»، مردم شهر مسکو در نیمۀ اول سال ۲۰۱۷ میلادی، بیشتر جذب کتاب‌هایی با موضوعات پلیسی و افسانه‌ای شده بودند.

کتاب‌های صوتی نیز با سهم %۱۸، جایگاه دوم را در علت افزایش رشد کتاب‌های الکترونیکی دارند و با توجه به اطلاعات سایت МГТС[۵]، کتابخانه‌های صوتی «ЛИТРЕС» و کتابخانه‌های اینترنتی «webreading.ru» و «Альдебаран» از پربازدیدترین‌ کتابخانه‌ها هستند؛ به عنوان مثال، مهم‌ترین مأموریت شرکت «ЛИТРЕС»، طراحی پروژه های آموزشی و اجتماعی با هدف ارتقای سطح مطالعه مردم روسیه است. در سال ۲۰۱۷ میلادی، تعدادی از این طرح‌ها، به‌ویژه در شهرهای مسکو، سَن‌پترزبورگ و مناطق مختلف کشور، از جمله متروی مسکو اجرایی شد تا مردم بتوانند از طریق تلفن‌های همراه خود به Литрес متصل و به آثار ادبی گوناگون دسترسی داشته باشند. برای استفاده از این نرم‌افزارِ کتابخانۀ تلفن همراه، کافی است روی کُد QR یا لینک روی صفحه کلیک نموده تا به تمام قفسه‌های مجازی دسترسی پیدا کنند.

جدول زیر، متوسط قیمت کتاب‌های چاپی، الکترونیکی و صوتی را در بین سال‌های ۲۰۱۲ـ۲۰۱۷ میلادی نشان می‌دهد (اعداد داخل نمودار به روبل هستند):

* رنگ قهوه‌ای (کتاب‌های چاپی).

* رنگ نارنجی (کتاب‌های صوتی).

* رنگ زرد (کتاب‌های الکترونیکی).

افزایش انتشار کتاب‌های الکترونیکی در سال‌های اخیر تحت تأثیر چند عامل زیر بوده‌است:

ـ ظهور دستگاه‌های الکترونیکی برای خواندن کتاب‌های الکترونیکی به همراه دسترسی به اینترنت.

ـ دیجیتالی کردن کتابخانه‌ها و دسترسی رایگان به مجموعۀ کتاب‌های مختلف.

ـ راه‌اندازی پروژه‌های جدید کتاب و کتابخوانی.

ـ افزایش رشد و گسترش شرکت‌های متخصص در این حوزه.

با توجه به عوامل بالا، سایت «МГТС» پیش‌بینی کرده‌است که در سال‌های آتی نیز این میزان رشد افزایش خواهد یافت.

در این میان، باید به رده‌های سنّی مخاطبان اصلی کتاب‌های الکترونیکی نیز توجه داشت. تقریباً نیمی از نوجوانان روسیه، هر روز کتاب می‌خوانند. طبق آمار مؤسسۀ Deloitte این نوجوانان هم به دلیل لذت بردن از مطالعه دربارۀ موضوعات مورد علاقۀ خود و هم به دلیل خواندن کتاب‌های درسی به سراغ کتاب‌های الکترونیکی می‌روند. در یک نظرسنجی که ۵۰۰ دانش‌آموز با میانگین سنّی ۸ـ۱۱ سال از مناطق مختلف روسیه شرکت کرده‌اند، %۴۱ از دانش‌آموزان هر روز و %۴۳ آنان چند بار در هفته از کتاب‌های الکترونیکی استفاده می‌کنند.

* روند بازار کتاب‌های الکترونیکی

بر اساس مطالعۀ انجام‌شده از سوی مجلۀ «صنعت کتاب»[۶]، در سال ۲۰۱۷ میلادی، حجم فروش کتاب‌های الکترونیکی در بازار روسیه به ۳.۵۷ میلیارد روبل رسید که %۴.۶ از گردش کلّ صنعت چاپ داخلی روسیه (کلّ فروش کتاب‌های چاپی و الکترونیکی) را شامل می‌شود. در پایان سال ۲۰۱۸ میلادی، فروش کتاب‌های الکترونیکی با %۴۷ افزایش، به ۵.۳ میلیارد روبل رسید و درآمد حاصل از کتاب‌های صوتی نیز دوبرابر شد.

شرکت Литрес پیش‌بینی کرده‌است که اگر پویایی این بازار همچنان ادامه داشته باشد، حجم گردش مالی ناشی از فروش کتاب‌های الکترونیکی تا سال ۲۰۲۰ میلادی به ۸ـ۱۰ میلیارد روبل افزایش خواهد داشت. با توجه به اطلاعات مجلۀ صنعت کتاب، حجم فروش کتاب‌های الکترونیکی از طریق B۲C[۷] در سال ۲۰۱۷ میلادی، به ۲.۴۷ میلیارد روبل رسید که %۱۲.۳ نسبت به سال ۲۰۱۶ رشد داشته‌است. طبق گفتۀ کارشناسان همین مجله، پیش‌بینی شده‌است که فروش کتاب‌های الکترونیکی در سال ۲۰۱۸ میلادی، از طریق B۲C به ۲.۷ میلیارد روبل خواهد رسید که این روند، در مقایسه با سال ۲۰۱۶، ۳۰% افزایش را نشان می‌دهد.

در مقابل B۲C، امروزه سیستم کتابخانۀ الکترونیکی ЭБС[۸] دورۀ رکود را تجربه می‌کند و سالانه حدود %۱۰ از حجم فروش کتاب‌های الکترونیکی آن کم شده‌است و فروش آن در سال ۲۰۱۷ میلادی، تنها ۴۵۰ میلیون روبل بوده‌است. در یک نظرسنجی که از سوی مجلۀ صنعت کتاب روسیه صورت گرفت، دانشگاه‌های زیر فعال‌ترین مشترکان کتابخانۀ الکترونیکیЭБС  در فوریۀ سال ۲۰۱۸ بوده‌اند:

۱ـ دانشگاه مسکو ویت[۹].

۲ـ دانشگاه دولتی اجتماعی روسیه[۱۰].

۳ـ دانشگاه دولتی اورنبرگ[۱۱].

۴ـ دانشگاه دولتی تومن[۱۲].

۵ـ دانشگاه دولتی چلیابینسک[۱۳].

۶ـ دانشگاه دولتی ویاتکا[۱۴].

بخش امیدوارکنندۀ بازار کتاب‌های الکترونیکی، بخش کتاب‌های صوتی است. در حال حاضر، گردش مالی کتاب‌های صوتی روسیه، ۶۵۰ میلیون روبل است که در سال ۲۰۱۷ میلادی نسبت به سال ۲۰۱۶، %۵۵ رشد داشته‌است. رویداد شایستۀ توجه‌ در بازار کتاب صوتی، ظهور یک شرکت صوتی سوئدی به نام Storytel است که سال ۲۰۰۹ میلادی در سوئد تأسیس شد و در سال ۲۰۱۷، شعبۀ خود را در روسیه افتتاح کرد و در سراسر این کشور آغاز به فعالیت نمود. هزینۀ اشتراک استفاده از خدمات این شرکت، ۴۴۹ روبل است. طبق اطلاعات اعلام‌شده از سوی Storytel، مخاطبان طرح کتاب صوتی در روسیه، در ژوئن سال ۲۰۱۷ میلادی به حدود ۵۰۰ هزار نفر رسید که در سه ماه اول سال ۲۰۱۷، درآمد این شرکت ۲۰ میلیون دلار بود. چنان‌که گفته شد، هم‌اکنون دفتر روسی این شرکت در ایجاد زبان روسی برای کتاب‌های الکترونیکی فعالیت می‌کند. شرکای شرکت Storytel ناشرانی از قبیل«Альпина Паблишер»، «Рипол Классик»، «АзбукаАттикус» و «Эксмо-АСТ» هستند.

جدول زیر مقایسۀ فروش کتاب‌های چاپی و الکترونیکی را در فاصلۀ سال‌های ۲۰۱۱ـ۲۰۱۸ میلادی از طریق بازار فروش B۲B و B۲C نشان می‌دهد (اعداد داخل جدول بر اساس میلیارد روبل هستند):

* رنگ سبز روشن مربوط به فروش کتاب‌های چاپی از طریق بازارهای B۲B و B۲C است که در سال ۲۰۱۱ میلادی، ۸۰.۵۸ میلیارد روبل فروش داشته‌است و در سال ۲۰۱۸، این رقم به ۷۲.۲۳ میلیارد روبل رسیده‌است.

* رنگ و نمودار سبز تیره مربوط به فروش کتاب‌های الکترونیکی از طریق بازار B۲B و B۲C است که در سال ۲۰۱۱ میلادی، تنها ۳۲/۰ میلیارد روبل فروش داشته‌است، اما در سال ۲۰۱۸، به ۳.۹۹ میلیارد روبل رسیده‌است.

جدول زیر نیز میزان رشد بازارهای قانونی کتاب‌های الکترونیکی را در بین سال‌های ۲۰۱۳ـ۲۰۱۸ نشان می‌دهد (اعداد داخل جدول بر اساس میلیون روبل هستند):

* رنگ نارنجی مربوط به بازار فروش B۲B است؛ فروش از طریق کتابخانۀ الکترونیکی ЭБС.

* رنگ زرد مربوط به بازار فروش کتاب‌های صوتی از طریق B۲C است.

* رنگ کِرِم مربوط به فروش کتاب‌های الکترونیکی از طریق B۲C است.

در سال ۲۰۱۷ میلادی، فروش کتاب‌های الکترونیکی فعالانه در تمام مناطق روسیه افزایش یافت. از جمله مناطقی که در روسیه با افزایش رشد فروش همراه بوده‌اند، عبارتند از: سامارا، تاتارستان، سرزمین کراسنودار، باشقیرستان، سرزمین آلتای و منطقۀ ساراتوف. شهرهای مسکو و سن‌پترزبورگ نیز رتبه‌های اول و دوم را در فروش کتاب‌های الکترونیک به خود اختصاص داده‌اند.

دو شرکت «ЛитРес» و «Google Play» تا سال ۲۰۱۷ میلادی، نقش اصلی را در بازارهای کتاب الکترونیک بر عهده داشتند. «Литрес» حدود ۸۷۰ هزار عنوان کتاب الکترونیکی دارد (۸۵۳ هزار کتاب و ۱۳ هزار کتاب صوتی) که ۲۵ـ۳۰ درصد آن‌ها به زبان روسی هستند.

به گفتۀ کارشناسان، از جمله دلایل اصلی رشد فروش کتاب‌های الکترونیکی عبارتند از:

۱ـ فروش بهتر کتاب‌های الکترونیکی.

۲ـ هزینه‌های کمتر برای مخاطب و ناشر کتاب‌های الکترونیکی نسبت به کتاب‌های کاغذی.

۳ـ توسعۀ سامیزاد.

۴ـ محبوبیت و استقبال رو به رشد از کتاب‌های صوتی.

۵ـ تصویب برخی اصلاحات در قانون فدراسیون روسیه مبنی بر محدودیت استفادۀ غیرقانونی از کتاب‌های دیجیتال.

از سال ۲۰۱۷ میلادی، بازار کتابخانه‌های دیجیتال برای تولید علم و محتواهای آموزشی، ساختاری رقابتی یافته‌اند که از جمله بازیگران اصلی آن عبارتند از:

۱ـ کتابخانۀ دانشگاهی آنلاین (ООО Директ Медиа).

۲ـ ZNANIUM.Com، انتشارات «ИНФРА-М».

۳ـ IPRbooks (ООО Ай Пи Эр Медиа).

۴ـ ЭБС، شرکت «Гэотар Медиа».

۴ـ eLibrary

۵ـ کتابخانۀ الکترونیکی انتشارات «Лань».

جدول زیر نیز ۱۰ نمونۀ برتر از پرفروش‌ترین کتاب‌های الکترونیکی را در سال ۲۰۱۷ میلادی نشان می‌دهد:

مطابق آنچه اشاره شد، گسترش استفاده از دستگاه‌های الکترونیکی، یکی از اصلی‌ترین دلایل افزایش استقبال از کتاب‌های الکترونیکی است. در سال ۲۰۱۷ میلادی، شرکت ЛИТРЕС آمارهای زیر را از دستگاه‌هایی ارائه کرد که مردم روسیه برای خواندن کتاب‌های الکترونیکی از آن‌ها استفاده می‌کنند:

همان گونه که در تصویر بالا نشان داده شده‌،Литрес  که از مجله‌های محبوب در میان مخاطبان فضای مجازی است، %۳۸ از طریق دستگاه کتابخوان الکترونیک، %۲۵ از طریق آی‌پد و %۲۱ از طریق تلفن همراه، مخاطب مجازی دارد.

در سال ۲۰۱۷ میلادی، هیچ کتاب جدیدی در بازار کتاب الکترونیکی روسیه منتشر نشد و به دلیل مشکلات اقتصادی پیش‌آمده و نبودِ ثبات نرخ ارز، تعداد ناشران، توزیع‌کنندگان و سرمایه‌گذاران در این بخش به‌شدت کاهش یافته‌است[۱۵].